Đảng sâm là loại cây dược liệu có giá trị được đưa vào sách đỏ, trình trạng nguy cấp V, đề nghị bảo vệ và hạn chế khai thác. Đây là cây thuốc quý, có tác dụng bổ ngũ tạng, nâng cao thể lực, tăng sức dẻo dai, tăng cường khả năng miễn dịch cho cơ thể; có tác dụng ích huyết, sinh tân dịch, chống mệt mỏi, giảm stress. Bộ phận dùng làm thuốc duy nhất của Đảng sâm là rễ củ. Rễ củ cây Đảng sâm chứa saponin, đường, chất béo, vitamin và các axit amin. Các hoạt chất có trong Đảng sâm giúp cho các hoạt động trao đổi chất của cơ thể tốt hơn.
Cây Đảng sâm Kon Tum (còn gọi là Sâm dây) có tên khoa học Codonopsis javanica (Blume) Hook. F. et. Thomson, phân bố tập trung ở một số xã Đông Trường Sơn thuộc các huyện Tu Mơ Rông, Đăk Glei, Kon Plông tỉnh Kon Tum.
Kết quả phân tích 06 mẫu Đảng sâm hai năm tuổi (trồng và tự nhiên) tại 03 địa điểm trên địa bàn tỉnh Kon Tum thể hiện qua bảng dưới đây:
Bảng 1: Kết quả phân tích hàm lượng hoạt chất Đảng sâm Kon Tum
Ký hiệu
Mẫu |
Địa điểm thu mẫu |
Hàm lượng chất chiết được trong nước (%) |
Hàm lượng saponin (%) |
Hàm lượng α-Spinasterol
3-O-β-D-glycopy-rannosid (%) |
Hàm lượng Polysaccharid tổng số
(%) |
IA
(Trồng) |
Xã Măng Bút, huyện Kon Plông |
52,9 |
2,7 |
0,025 |
18,2 |
IB
(Tự nhiên) |
63,3 |
3,1 |
0,024 |
14,7 |
IIA
(Trồng) |
Xã Măng Ri, huyện Tu Mơ Rông |
53,2 |
3,0 |
0,023 |
19,9 |
IIB
(Tự nhiên) |
66,6 |
3,9 |
0,020 |
27,7 |
IIIA
(Trồng) |
Xã Ngọc Linh, huyện Đăk Glei |
74,0 |
2,0 |
0,021 |
24,0 |
IIIB
(Tự nhiên) |
58,0 |
2,1 |
0,019 |
29,6 |
Nhìn chung, hàm lượng Saponin tổng số có sự khác nhau giữa các vùng trên địa bàn tỉnh. Tuy nhiên, hàm lượng hoạt chất giữa Đảng sâm trồng và Đảng sâm tự nhiên có sự khác nhau nhưng không nhiều. Hàm lượng Saponin trong Đảng sâm tự nhiên và Đảng sâm trồng tại xã Măng Ri, huyện Tu Mơ Rông tương đối cao, tương ứng 3,9% và 3%; tương ứng tại xã Ngọc Linh, huyện ĐắkGlei đạt 2,1% và 2,0%; tương ứng tại xã Măng Bút, huyện Kon Plông đạt 3,1 % và 2,7 %. Ngoài thành phần saponin, trong Đảng sâm Kon Tum có thành phần Polysaccharide chiếm từ 14,7-29,6%, là một trong những cấu trúc chính của carbohydrate được tìm thấy trong hệ thống sống; có tác dụng làm giảm sự tăng trưởng của khối u và kéo dài sự sống bằng cách kích thích miễn dịch. Hoạt chất α-spinasterol 3-O-β-D-glycopyrannosid (0,019-0,025%) là chất đối kháng hiệu quả và an toàn, nó có tác dụng như một chất giảm đau.
Đảng sâm trồng tại Kon Tum
So sánh hàm lượng Saponin toàn phần Đảng sâm Kon Tum với Đảng sâm Việt Nam và Đảng sâm ở các vùng khác kết quả thể hiện ở bảng sau:
Bảng 2: So sánh chất lượng Đảng sâm
Loại
Đảng sâm |
Hàm lượng
chất chiết
(%) |
Hàm lượng
saponin
(%) |
Ghi chú |
| Đảng sâm Kon Tum |
52,9 – 74,0 |
2,0 – 3,9 |
|
| Đảng sâm Việt Nam theo Dược điển Việt Nam IV (2009) |
- |
≥ 3 |
|
| Đảng sâm Việt Nam theo Dược điển Việt Nam V (2017) |
≥ 35 |
- |
|
| Đảng sâm Sa Pa |
- |
2,17 |
[1] |
| Giống Đảng sâm Viên Dươc liêu trồng tại Thông thụ (Nghệ An) |
53,6 |
1,7 |
[2] |
| Đảng sâm bản địa Thông Thụ (Nghệ An) |
66,4 |
2,4 |
[2] |
| Đảng sâm Nà Ngoi, Kỳ Sơn (Nghệ An) |
- |
3,1 |
[3] |
Nguồn:
[1]: Phạm Xuân Sinh, Hoàng Minh Chung, Nguyễn Mạnh Tuyển (2002), Bước đầu nghiên cứu thành phần hóa học của vị thuốc Đảng sâm Việt Nam, Tạp chí Dược liệu, số 1, tr.3-6.
[2]: Hồ Đình Quang (2019), Phân tích đánh giá chất lượng của đảng sâm trồng thâm canh tại xã Thông thụ, huyện Quế phong, Tạp chí Khoa học và Công nghệ Nghệ An, số 4/2019
[3]: Đỗ Ngọc Đài, Phạm Hồng Ban, Phùng Văn Hào, Nguyễn Anh Dũng, Phạm Hồng Hải, Nguyễn Đức Nam (2016), Một số dẫn liệu về loài Đảng sâm phân bố ở Nghệ An, Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Nghệ An, http://ngheandost.gov.vn.
Kết quả phân tích cho thấy, hàm lượng chất chiết trong các mẫu Đảng sâm Kon Tum đều rất cao (52,9-74,0%), lớn hơn tiêu chuẩn cần thiết của dược liệu (35% theo Dược điển Việt Nam V), tương ứng 53,6% và 66,4% đối với Đảng sâm giống Viện Dược liệu và Đảng sâm giống bản địa Thông Thụ trồng tại xã Thông Thụ, huyện Quế Sơn, tỉnh Nghệ An. Hàm lượng saponin toàn phần trong mẫu Đảng sâm Kon Tum dao động từ 2,0-3,9%. Trong 06 mẫu phân tích, tùy theo địa điểm lấy mẫu, có 03 mẫu đạt so với tiêu chuẩn Dược điển Việt Nam V (hàm lượng saponin không nhỏ hơn 3%) và 03 mẫu hàm lượng thấp. Đối với Đảng sâm Sa Pa (2,17%), giống Đảng sâm Viện Dược liệu (1,7%) và giống Đảng sâm bản địa Thông Thụ (2,1%), hàm lượng saponin phần lớn trong các mẫu Đảng sâm Kon Tum đều cao hơn; một số mẫu có hàm lượng tương đương và cao hơn Đảng sâm Nà Ngoi, Kỳ Sơn Nghệ An (3,1%).
Về tính đặc trưng của sản phẩm Đảng sâm Kon Tum
Đảng sâm Kon Tum ngoài những đặc điểm chung của Đảng sâm Việt Nam, có những đặc trưng sau:
- Đặc trưng về phân bố, khí hậu, đất đai
Đảng sâm Kon Tum là cây dược liệu bản địa, phân bố chủ yếu trên các nương rẫy, ven sườn đồi núi Ngọc Linh và chỉ có một số xã thuộc Đông Trường Sơn tỉnh Kon Tum mới có. Điều này liên quan đến mật thiết đến các yếu tố tự nhiên như: Độ cao, khí hậu, thổ nhưỡng, thảm thực vật che phủ,....
Các kết quả khảo sát cho thấy, Đảng sâm Kon Tum phân bố ở độ cao từ 700 - 1.400 m (tập trung chủ yếu ở độ cao 1.000 - 1.400 m). Nhiệt độ thích hợp cho sinh trưởng hệ rễ và thân lá trong khoản 18-300C. Đảng sâm Kon Tum là cây ưa sáng, ưa ẩm nhưng không chịu úng. Cây phát triển tốt trong điều kiện độ ẩm không khí đạt từ 80-85%. Đảng sâm Kon Tum phát triển tốt trên đất xám giàu mùn, thành phần cơ giới nhẹ, tơi xốp, thoát nước tốt.
- Đặc trưng về hình thái
Đảng sâm Kon Tum là loài dây leo thân thảo, sống nhiều năm. Rễ nạc, màu trắng ngà, hình trụ, mọc thẳng trong đất, phía dưới có thể phân nhánh, kích thước thay đổi theo tuổi cây và nơi mọc. Lá mọc đối, phiến lá mỏng, hình hình trứng, gốc lá hình tim, đầu lá nhọn, mép lá có khía hoặc răng cưa, lá dài 3-8cm, rộng 2-5 cm, mặt trên lá có màu xanh, mặt dưới nhạt màu. Hoa đơn, mọc ở nách lá, hình chuông, cuống hoa dài 2-6 cm. Quả mọng hình bán cầu, khi chín có màu đỏ tím. Hạt nhiều, nhỏ, hình bầu dục, màu vàng nâu. Mùa ra hoa từ tháng 7-8, mùa quả tháng 11-12. Phần trên mặt đất (thân mang lá) lụi tàn vào mùa đông (mùa khô). Hàng năm, vào đầu mùa mưa phần dưới mặt đất (rễ củ) phát sinh chồi mới và sinh truởng, phát triển mạnh trong những tháng mùa mưa.
- Đặc trưng về chất lượng
Đảng sâm Kon Tum hiện là sản phẩm đang được ưa chuộng, có giá trị kinh tế. Hiện trên thị trường, giá bán Đảng sâm Kon Tum cao hơn so với các loại Đảng sâm cùng loại ở nơi khác. Đảng sâm Kon Tum có đầy đủ các thành phần hóa học, đặc biệt là các hoạt chất sinh học có giá trị dược liệu (saponin, Polysaccharie, α-spinasterol ). Trong đó, thành phần saponin trong Đảng sâm Kon Tum ở một số địa phương trong tỉnh cao hơn so với một số loại Đảng sâm ở nơi khác.
- Đặc trưng về tên gọi
Đảng sâm Kon Tum được gọi bằng tên phổ biến là “Sâm dây”. Đây là điểm đặc trưng so với tên gọi Đảng sâm ở vùng khác. Tên gọi Sâm dây xuất phát bởi loài cây này là dạng cây thân dây leo, có vị ngọt thơm như nhân sâm nên người dân mới đặt tên sâm dây. Đặc trưng tên gọi này gắn với vùng bản địa nơi cây Sâm dây phát triển trong tự nhiên; gắn với hoạt động sản xuất, đời sống văn hóa của đồng bào dân tộc thiểu số tại các huyện Tu Mơ Rông, ĐăkGlei, Kon Plông tỉnh Kon Tum.
Đoàn Trọng Đức
PGĐ- Sở Khoa học và Công nghệ Kon Tum
